Kâşgarlı Mahmut'un hayatı hakkında bilinenler çok azdır. Kendi kitabından edinilen bilgilere göre XI. yüzyıl başlarında Kâşgar'da doğmuştur. Karahanlı
Kâşgarlı Mahmut’un hayatı hakkında bilinenler çok azdır. Kendi kitabından edinilen bilgilere göre XI. yüzyıl başlarında Kâşgar’da doğmuştur. Karahanlı hükümdar sülâlesine mensup bir ailedendir. Babasının adı Hüseyin, dedesinin ismi ise Muhammed’dir. Devrinin klâsik bilgilerini tahsil etmiş, mükemmel şekilde Arapça ve Farsça öğrenmiştir. İlk Türk filologu olan Mahmut bütün ömrünü Türk diline adamıştır. 20 yılı aşkın bir süre Türklerin yaşadığı çöl ve şehirleri dolaşmış, o dönemdeki bütün Türk boylarının dillerini ve şiirlerini öğrenerek yazacağı eser için malzeme toplamıştır. Sonra da ölümsüz eseri Dîvânü Lügati’t-Türk’ü yazarak halk arasından topladığı sözlü edebiyatı yazıya geçirmiştir. 1072’de başlayıp 1074’te tamamladığı Dîvânü Lügati’t-Türk’ü, o dönemin başlıca kültür merkezlerinden biri olan Bağdat’a giderek Abbasi Halifesi Ebü’l-Kasım Abdullah’a sunmuştur. Sonra tekrar Kâşgar’a dönen Mahmut ömrünün sonuna kadar burada kalmıştır.
Kâşgarlı Mahmut Dîvânü Lügati ‘t-Türk’ten başka Türkçe gramer ile ilgili Cevâhirü’n-nahv fi Lügati’t-Türk adlı bir eser daha yazmışsa da bu eser henüz ele geçmemiştir. Kâşgarlı Mahmut’un yazdığı eserden, devrinin önde gelen bilgin kişilerden olduğu, iyi bir eğitim gördüğü ve derin bir bilgi birikimine sahip bulunduğu anlaşılmaktadır. O aynı zamanda Türk illerini dolaşan ilk Türk seyyahıdır. Kâşgarlı’nın aydın ve ilmî kişiliğinin en önemli yönü filolog oluşudur. Çağının klâsik Arap okullarında yetişmesine rağmen Türklüğünü asla unutmamıştır. Hatta eserinde Türk milletine ve Türklerin faziletine geniş yer vermesi, Türklüğe ve Türk kültürüne ait en ufak ayrıntıyı bile ihmal etmemesi, derin, bir millî şuura sahip bulunduğunu göstermektedir.
Dîvânü Lügati’i-Türk (Türk dilleri sözlüğü), Türk milletinin yüceliğini anlatmak, Türk dilinin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek ve Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan ilk Türk dili sözlüğüdür. Kâşgarlı Mahmut Dîvânü Lügati’ t-Türk’ü 25 Ocak 1072’de yazmaya başlamış birkaç defa gözden geçirip yeni eklemeler yaptıktan sonra 12 Şubat 1074’te tamamlamıştır. 1077 yılında da eserini Bağdat’ta halife Ebü’l-Kasım Abdullah’a sunmuştur.
Dîvânü Lügati’t-Türk yalnızca bir sözlük değildir. XI. yüzyılda Orta Asya’da yaşayan Türk halkının dil, tarih, coğrafya, folklor ve halk edebiyatı gibi kültür ve medeniyetine ait pek çok bilgi ihtiva eden ansiklopedik bir eserdir. Kâşgarlı Mahmut eserini yazarken o devrin Türk illerini bir bir dolaşmış ve eseri için malzeme toplamıştır. Daha çok halk arasında günlük dilde kullanılan Türkçe kelimeleri derlemiş, Müslüman olmayan Türk boyların dillerinden kelime almamıştır.
Dîvânü Lügati’t-Türk, Türkçeden Arapçaya bir sözlük olarak hazırlanmıştır. Madde başı yapılan kelimelerin açıklamaları yapılırken de halk arasından derlenmiş, deyim, sav ve koşuklardan örnekler verilmiştir. Böylece Türk halk edebiyatının ürünleri ilk defa bu eserle Kâşgarlı Mahmut tarafından yazıya geçirilmiştir. Türk halk şiirinin günümüze kadar gelen en eski örnekleri olan bu şiirler, genellikle dörtlük biçiminde olup yedili veya sekizli, hece vezniyle söylenmişlerdir. Koşma tarzında kafiyelenmiş olan dörtlüklerde savaş, tabiat ve aşk konuları işlenmiştir. Bunun yanında av eğlencelerini ve yuğ törenlerini anlatanlar da vardır.
Dîvânü Lügati’t-Türk, Türk toplum hayatının her sahasına ait çeşitli bilgiler ihtiva eden, Türk kültür ve medeniyetinin eşsiz hazinelerinden biridir.